Polyvagaal Theorie

Voor stressbestendigheid

De polyvagaaltheorie is ontwikkeld in 1994 door Dr. Stephen Porges (neurowetenschapper en hoogleraar in de psychiatrie in North-Carolina USA) en gaat ervan uit dat ons zenuwstelsel meerdere verdedigingsstrategieën hanteert wanneer we stress ervaren. Denk aan vechten, vluchten of bevriezen. We kiezen de reactie bij stress onvrijwillig: deze wordt onbewust aangestuurd door het zenuwstelsel – en verschilt per persoon. Het doorgronden van de respons die bij jou optreedt, kan helpen om problemen aan te pakken.

Het autonome zenuwstelsel is vooral verantwoordelijk voor het automatische werking van je organen. Het doet dit automatisch en wij moeten hier zelf niet mee bezig zijn. We kunnen onze organen zelf niet direct aansturen. Porges toont met zijn theorie aan dat we dit wél indirect kunnen. We hebbenveel meer invloed op de werking van ons lichaam dan we denken én ons autonome zenuwstelsel regelt veel meer dan we ooit dachten!

De oude visie

Tot nu toe werd ons steeds geleerd dat het autonome zenuwstelsel bestond uit het sympatisch zenuwstelsel (stress, gaspedaal) en het parasympatisch zenuwstelsel (rust en ontspanning, rempedaal) . Twee tegensteld werkende systemen die in balans moeten zijn om welzijn en energie te ervaren. Dit zenuwstelsel werkt op automatische piloot (autonooom) en we zouden er niet veel invloed op kunnen uitoefenen.

De nieuwe visie

Decenia lang wetenschappelijk onderzoek van Porges leidt echter naar een ander model. Porges onderscheidt DRIE sub-systemen in het autonome zenuwstelsel. Deze zijn alle drie fysiologisch, anatomisch en biologisch verschillend. Eén daarvan wordt aangestuurd door onze sociale interacties. Dit systeem is ook de biologische rem op de stresssystemen.

Deze drie systemen werken bovendien volgens een voorgeprogrammeerde biologische hiërarchie. Dit maakt dat er een bepaalde voorspelbaarheid zit in het functioneren van onze aansturing. En dat we meer te zeggen hebben (over onze stressreacties, lichamelijk functioneren, gedrag, emoties en gedachten) dan dat we op het eerste zicht zouden denken.

Neuroceptie is een onbewust proces in ons brein dat continu de omgeving, ons lichaam en de relationele signalen ‘scant’ op gevaar. Dit gebeurt zonder dat het bewuste brein erbij betrokken is.

Bepaalde situaties bestempelt neuroceptie als ‘veilig’: een bekende omgeving, een bepaalde gezichtsuitdrukking en houding van anderen, etc. Andere ervaringen worden weer als niet veilig bestempeld. Alle eerder opgeslagen ervaringen vormen zo de basis voor de automatische inschatting van het zenuwstelsel of iets veilig, gevaarlijk of levensbedreigend is.

Mensen zijn sociale wezens en daardoor spelen signalen van anderen een aanzienlijke rol bij deze neuroceptie. Als iemand schrikt of wegvlucht, staan we onmiddellijk zelf op scherp, zonder daarbij na te denken. Zo reageren we continue, onbewust, op signalen van andere mensen: gezichtsuitdrukking, oogopslag, stem, houding, gedrag….

Ingewikkeld wordt het als in een veilige omgeving, een ontregeld zenuwstelsel dit toch op één of andere manier als onveilig inschat en ons lichaam in een sympathische of dorsale staat vast zet. Er is dan sprake van een trauma.

Co-regulatie

Ons zenuwstelsel heeft een nauwe verbondenheid met hoe anderen zich gedragen. Ook het systeem van ‘spiegelneuronen’ draagt er aan bij om anderen aan te kunnen voelen. Deze wederzijdse verbondenheid helpt om afstemming tussen twee of meer personen te krijgen.

Het proces waarbij twee of meer mensen hun acties continu aan elkaar aanpassen, op elkaar afstemmen, noemen we co-regulatie. Emoties en gedragingen krijgen vorm en worden bijgestuurd in onderling contact. Co-regulatie betekent ook dat afstemming met iemand die zich in de ventrale staat bevindt, het zenuwstelsel van de ander dusdanig beïnvloedt dat er ontspanning komt om enge, nieuwe situaties aan te durven.

De Nervus Vagus of zwervende zenuw is de belangrijkste zenuw in deze theorie. Deze zenuw is de langste zenuw van het parasympatisch zenuwstelsel en heeft invloed op verschillende functies en automatische reacties in het lichaam. Van alle hersenzenuwen is de nervus vagus het meest complex. De zenuw beïnvloedt functies die te maken hebben met hart, longen, slokdarm, pancreas, maag en darmwerking, de circulatie en bepaalde emotionele reacties.

Deze naam kreeg hij toebedeeld omdat hij doorheen het hele lichaam zwerft en alle organen aandoet behalve de bijnieren.

Body – Mind connecie

Deze zenuw is vooral een ‘voelzenuw‘. Hij gaat overal in je lichaam voelen, hoe het met je gesteld is en communiceert dit naar de hersenen. Zij analyseren en sturen instructies terug naar de organen via deze zenuw. Het is de fysieke verbinding tussen hoofd en hart of hoofd en lichaam.

Sociale betrokkenheidsysteem

Daarenboven heeft hij via interacties met andere hersenzenuwen in de hersenstam ook invloed op de werking van onze gladde gezichtsspieren. Deze interacties maken het mogelijk dat onze sociale interacties mee onze biologie aansturen.
Hoe meer veiligheid je zenuwstelsel ontdekt in je interne en externe wereld, hoe meer veerkracht, rust, ontspanning, welzijn en gezondheid jij zal ervaren. Wanneer je sociale betrokkenheidsysteem de bovenhand heeft, ervaar je homeostase. De verdedigingsresponsen zijn dan niet nodig.

Sympaticus of mobilisatie

Bij gevaar zal je systeem zich klaar maken voor actie. Je kent deze activatie als de stressrepsons van vechten of vluchten. Je bijnieren maken adrenaline en cortisol aan, je hart gaat sneller slaan, je ademhaling versnelt en je focus gaat helemaal naar het gevaar. Je krijgt een soort tunnelvisie.
Wanneer je gewoon veilig bent zorgt dit systeem dat je actief kan zijn. Je hebt dan genoeg energie voor je activiteiten zonder dat er stresshormonen nodig zijn.

Dorsaal vagaal of immobilisatie

Bij levensbedreiging, wanneer je zenuwstelsel overweldigd wordt, heeft het de mogelijkheid je tijdelijk te ‘verdoven’ zodat je minder pijn ervaart en het gevaar als het ware kan uitzitten tot het voorbij is. De dorsale vagus maakt dit mogelijk door je te vertragen en te verdoven. We noemen dit ook wel de freeze-respons maar eigenlijk is dit niet helemaal correct. Freeze is een mengeling van dorsale activatie en sympathische activiteit. De pure dorsale staat noemen we shut down of collapse, wat zo veel betekent als ineenstorting. Je zal merken dat je trager bent, je zwaarder voelt, geen energie of levenslust hebt. Je kan je spaced-out voelen, niet helemaal in het hier en nu. Deze staat kan gepaard gaan met gevoelens van hulpeloosheid, machteloosheid en hopeloosheid.
Wanneer je gewoon veilig bent, stelt de dorsale vagus je in staat te vertragen om te kunnen genieten van verstilling. Denk aan meditatie, (zelf)hypnose, het ontvangen van een massage, ontspannen rusten, enz…

Hiërarchisch en voorspelbaar

Deze drie autonome staten worden geactiveerd volgens een bepaalde biologisch voorgeprogrammeerde hiërarchie. Je zenuwstelsel zal altijd eerst je sociale connectiesysteem aanspreken, dan je sympathicus en als laatste redmiddel je systeem van immobilisatie. Dat maakt de werking van het autonome zenuwstelsel voorspelbaar. Iets waar je mee aan de slag kan!

Als reactie op signalen uit de omgeving, zijn 3 opeenvolgende stadia mogelijk:

Het is veilig. Het ventrale parasympathische deel van het zenuwstelsel neemt de regie over: we zijn ontspannen en kunnen sociaal contact en verbinding aangaan.
Er dreigt gevaar. Het sympatische deel van het zenuwstelsel neemt de regie over. Dit kennen we van het ‘fight/flight/freeze’ mechanisme waarbij er heel veel spanning in het lichaam komt om weerstand te kunnen bieden aan gevaar en jezelf te mobiliseren tot vechten of vluchten.
Het is levensbedreigend. Het dorsaal parasympatische deel van het zenuwstelsel treedt in werking: we haken af, worden immobiel, dissociëren.

Kort door de bocht

Bovenstaande uitleg vormt de basis van de Polyvagaal Theorie. Uiteraard is deze veel uitgebreider, genuanceerder én ingewikkelder dan hier kort beschreven. Uiteraard is de nervus vagus niet de heilige graal. De Nervus Vagus en het autonome zenuwstelsel zijn een deel van een veel grotere geheel, dat wij menselijk lichaam noemen. Zo zijn er belangrijke verbindingen en relaties met de darmen, het immuunsysteem en het endocriene systeem. Heel vaak speelt de Nervus Vagus hierin een sleutelrol. Hij is dus wel een heel belangrijk deel!

Stimulatie van de Nervus Vagus, kan vermindering van stress, ontsteking, angst en chronische ziekte bewerkstelligen.

De polyvagaaltheorie wordt geïntegreerd in bestaande (trauma-) therapieën en wordt gebruikt door verscheidde professionals zoals de politie, psychologen, haptonomen, psychiaters en hulpverleners.

Mensen met trauma, angst, depressie of ASS kunnen baat hebben om hun stressoren te leren herkennen en ermee aan de slag te gaan.

Sam

Bijkomstige informatie

Heb jij je wel eens slaperig gevoeld na een flinke lunch? Ergens een onderbuikgevoel over gehad wat later bleek te kloppen? Of misselijk geweest voor een belangrijk examen? Al deze en tal van andere voorbeelden tonen aan dat er een connectie is tussen het brein en onze darmen. Inmiddels is volgens wetenschappers bekend wat die connectie is: de nervus vagus.

Wat is de nervus vagus?

De nervus vagus staat ook wel bekend als de zwervende zenuw of tiende hersenzenuw. Deze belangrijke zenuwbaan ontspringt uit de hersenstam en vertakt zich vandaaruit richting de oren, hals, longen en het hart. Na een ombuiging rond de grote slagaders loopt de zenuw via de luchtpijp terug naar het strottenhoofd, waarbij bepaalde takken zich via de slokdarm afsplitsen richting de maag.

Je kunt de nervus vagus dan ook zien als een snelweg die rechtstreeks vanuit het oudste deel van de hersenen naar je maag en darmen loopt. Dit zorgt ervoor dat je brein en darmen veel sneller met elkaar kunnen communiceren dan neurowetenschappers in het verleden dachten. Hierdoor kunnen de voedingsstoffen in het voedsel dat je eet direct invloed uitoefenen op je hersenfunctie.

Functie van de nervus vagus

De nervus vagus is een essentieel onderdeel van het autonome zenuwstelsel. In het bijzonder van het parasympatische deel van het zenuwstelsel, wat het lichaam in een toestand van rust en herstel brengt. Ook is deze zwervende zenuw onder meer verantwoordelijk voor het aansturen van de slikspieren en het aanspannen van de stembanden.

Een belangrijke taak van de nervus vagus is het versturen van signalen naar verschillende organen in het lichaam. De voornaamste functie is echter om het centrale zenuwstelsel te informeren over de toestand van al deze organen. Meer dan 80% van de zenuwvezels in de nervus vagus bestaat dan ook uit afferente of sensorische zenuwcellen.

Symptomen van een slecht werkende nervus vagus

Net als andere delen van de hersenen, wordt de nervus vagus beïnvloed door externe factoren. Denk hierbij aan de beweging die je krijgt (of juist het gebrek daaraan), de voeding die je eet, je slaap(gebrek), de alcohol die je drinkt, de vrije radicalen waaraan je blootstaat en vooral de stress die je dagelijks ervaart.

Een nervus vagus die bekneld, beschadigd, te weinig actief of juist overactief is, kan leiden tot een breed scala aan verschillende symptomen waar de reguliere geneeskunde niet altijd een antwoord op heeft. Denk hierbij aan symptomen zoals:

Hoofdpijn
Rugpijn
Pijn in de nek en schouders
Slikproblemen
Hese stem
Bradycardie (trage hartfrequentie)
Flauwvallen (vasovagale syncope)
Spijsverteringsproblemen
Chronische vermoeidheid
Migraine
Vergeetachtigheid
Neerslachtigheid
Laaggradige ontsteking
Brandend maagzuur (reflux)
Epilepsie
Angst
Depressie
Burn-out

Nervus vagus stimulatie

De belangrijke rol van de nervus vagus in de hersenen wordt geïllustreerd door de zogenaamde NVS-behandeling tegen epilepsie. Bij deze behandelmethode wordt de tiende hersenzenuw met een elektrisch stroompjes vanuit een elektrode kunstmatig geprikkeld. Deze prikkeling kan epileptische aanvallen in de hersenen onderdrukken.

Als belangrijkste parasympatische zenuw van het zenuwstelsel is de nervus vagus vooral gebaat bij ontspanning. Goede manieren om de nervus vagus te stimuleren zijn dan ook yoga, meditatie, rustig dansen, ademhalingsoefeningen, rustig zwemmen, een massage of wandelen/joggen in de natuur. Mindful wandelen is ook ideaal. Vermijd stressvolle activiteiten zoals een fikse sportinspanning of het kijken van een zenuwslopende film.

Het is algemeen bekend dat gezonde darmen essentieel zijn voor een gezond lichaam. Maar wist je dat ze ook van vitaal belang zijn voor een gezond brein? Neurowetenschappers noemen ze daarom ook wel het tweede brein.

Bedenk eens hoe je een onderbuikgevoel over iemand kunt hebben, ergens mee in je maag kunt zitten, vlinders in je buik kunt hebben of misselijk van de spanning kunt zijn voor een examen…

Een verband tussen je mentale en fysieke toestand lijkt ineens niet meer zo vergezocht.

In je hersenen bevinden zich tientallen miljarden neuronen (zenuwcellen). Deze kun je zien als de bouwstenen van je brein. Ze communiceren continu met elkaar en bepalen hoe je denkt, voelt, handelt en reageert.

De aanwezigheid van neuronen stopt echter niet waar het brein eindigt. Je complete spijsverteringsstelsel is bedekt met neuronen en alleen al je darmen bevatten minstens net zoveel zenuwcellen als je brein.

Dit neuronale netwerk is zó groot, dat wetenschappers het zien als een zelfstandig opererend zenuwstelsel (het enterische zenuwstelsel) en daarmee als een soort tweede brein. Leuk weetje: veel neuronen in de hersenen komen ook voor in de darmen en staan continu met elkaar in verbinding.

Wat is de functie van je darmen?

Je darmen bevatten niet alleen talloze neuronen, maar ook ongeveer 2 kilo aan bacteriën. Deze bacteriën spelen een belangrijke rol bij de communicatie tussen neuronen. Ze produceren namelijk neurotransmitters, boodschappersstofjes, die verantwoordelijk zijn voor de uitwisseling van informatie tussen zenuwcellen.

Deze communicatie verloopt via de hersen-darm-as (waarvan de nervus vagus een belangrijk onderdeel vormt). Je kan dit zien als de verbinding tussen je eerste brein (in je hoofd) en je tweede brein (in je buik). Dit zorgt ervoor dat je lichaam en geest onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en elkaar dus ook kunnen beïnvloeden.

Het belang van een gezonde darmflora

Je darmen doen dus veel meer dan alleen het verteren van voedsel. De bacteriën in je darmflora hebben grote invloed op zowel je mentale als je fysieke welzijn. Volgens wetenschappers bestaat er een duidelijk verband tussen je algehele gezondheid en een gezonde darmflora. Dat is logisch als je kijkt naar de volgende belangrijke functies van je darmen:

Je darmen ondersteunen je spijsvertering

Een gezonde spijsvertering is van essentieel belang om voldoende voedingsstoffen op te nemen die je brein en lichaam nodig hebben om optimaal te functioneren.

Je darmen bepalen je weerstand

Wist je dat 80% van je immuunsysteem zich bevindt in de darmen? Een gezonde darmflora is dan ook cruciaal voor een goede weerstand en daarmee bescherming tegen virussen en ziektekiemen.

Je darmen produceren neurotransmitters

De productie van neurotransmitters zoals serotonine en dopamine heeft een enorme invloed op je algehele welbevinden en functioneren. Denk aan je gevoelens, stemming, focus en geheugen.

Mentale gezondheid en de darmen

Is er een disbalans in de darmen tussen gezonde en ongezonde bacteriën, dan raakt de productie van neurotransmitters verstoord. Hierdoor zullen zenuwcellen in de darmen en het brein minder goed met elkaar communiceren, wat kan leiden tot gevoelens van somberheid en zelfs depressie.

Daarnaast komen er steeds meer aanwijzingen dat de darmen invloed hebben op allerlei andere mentale klachten en gezondheidsziekten. Zo blijken veel mensen met een hersendoening zoals schizofrenie, alzheimer, parkinson of een bipolaire stoornis ook te kampen met darmproblemen.